کتاب فرهنگ قرآنی واژگان و اصطلاحات معماری

مقدمه کتاب 

الف: قرآن خود را کتاب مبین خوانده است: «وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَمَا يَنْبَغِي لَهُ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ وَقُرْآنٌ مُبِينٌ. و [ما] به او شعر نياموختيم و در خور وى نيست. اين [سخن] جز اندرز و قرآنى روشن نيست»  و نیز: «طس تِلْكَ آيَاتُ الْقُرْآنِ وَكِتَابٍ مُبِينٍ. طاسين اين است آيات قرآن و [آيات] كتابى روشنگر» .
یعنی این کتاب در ذات خود حامل هیچ پرده و حجابی نیست. آنانی که با قلبی پاک و اندیشه‌ای محققانه و پرسشگر رو به سوی این کتاب می‌آورند، به دلیل آن‌که کتابی مبین است و آشکار، پاسخ سؤالشان را به سخاوت خواهد داد و نیز خود را بیانی برای مردم و موعظه‌ای برای متقین نامیده است: «هَذَا بَيَانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدًى وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ. اين [قرآن] براى مردم بيانى و براى پرهيزگاران رهنمود و اندرزى است».  از دیگر سو، این کتاب مقدس تأکید دارد جامع حقایق است یعنی هر آن‌چه را که بشر بتواند در باب آن اندیشه نموده از آن پرسش نماید و نیز هر آن‌چه مورد تحقیق و تتبعش باشد در قرآن یافت خواهد کرد و پاسخ خواهد گرفت. از این جامعیت حقایق خود چنین روایت می‌کند:

«وَمَا مِنْ غَائِبَةٍ فِي السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ. و هيچ پنهانى در آسمان و زمين نيست مگر اينكه در كتابى روشن [درج] است». 
«وَلَا أَصْغَرَ مِنْ ذَلِكَ وَلَا أَكْبَرَ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ. و نه كوچك‌تر و نه بزرگ‌تر از آن چيزى نيست مگر اينكه در كتابى روشن [درج شده] است». 
«وَلَا حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ. و هيچ دانه‏‌اى در تاريكي‌هاى زمين و هیچ‌تر و خشكى نيست مگر اينكه در كتابى روشن [ثبت] است». 

بیانی روشن و آشکار 

بنابراین از یک سو قرآن کتابی مجمل و مکنون نیست بل بیانی روشن و آشکار است و از دیگر سو هیچ ذره‌ای در تمامی عالم نیست که حدیثش در این مصحف نباشد.
بر دو معنای عظیم فوق، تحدی این کتاب را نیز باید افزود. کتابی که با قدرت مدعیان منکرش را به مبارزه‌ای کلامی فرا می‌خواند که اگر در وحیانیت و جلالتش تردید دارند سوره یا آیه‌ای هم‌چون آن بیاورند: «وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ. و اگر در آنچه بر بنده خود نازل كرده‏‌ايم شك داريد پس اگر راست مى‌گوييد سوره‏‌اى مانند آن بياوريد و گواهان خود را غير خدا فرا خوانيد»  و البته این مدعیان هرگز نخواهند توانست مثل کلام خدا کلامی بیاورند: «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ. پس اگر نكرديد و هرگز نمى‌توانيد كرد از آن آتشى كه سوختش مردمان و سنگ‌ها هستند و براى كافران آماده شده بپرهيزيد». 
بنابراین با متنی مواجهیم که از یک سو کلام خداوند است و از طریق وحی بر پیامبر اسلام نازل شده و از دیگر سو جامع حقایق و معارف است.
ب: می‌دانیم که ظرف 1400 سال گذشته قرآن منبع لایزال تمامی معارف و علوم اسلامی بوده. نه تنها در حوزة فقه و آیات‌الاحکامش و نیز در باب الهیات و حوزه وسیع و گسترده کلامی‌اش، بلکه در عرصه حکمت و برهان و عرفان نیز سنگ بنای مطلق و کامل علوم اسلامی بوده است.

هنر و معماری در قرآن 

اما سؤال این است آیا این کتاب آسمانی در باب هنرو صناعت و معماری نیز مطالبی دارد؟ بنابه ادلِّه‌ای که بیان کردیم و بر این اساس که قرآن کتابی جامع است قطعاً در این باب نکاتی گرانقدر دارد. مگر در باب مساجد و معمارانش چنین سخن نگفته: «إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُولَئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ. مساجد خدا را تنها كسانى آباد می‌کنند كه به خدا و روز بازپسين ايمان آورده و نماز برپا داشته و زكات داده و جز از خدا نترسيده‏‌اند پس اميد است كه اينان از راه‏يافتگان باشند»  و معماران بیوت الهی را مؤمنان به خدا و روز قیامت و برپادارندگان نماز و پرداخت‌کنندگان زکات نخوانده و بدین صورت معماری را ارج و مکانتی معنوی نبخشیده؟ مگر رسماً صناعت کشتی توسط نوح را تحت نظارت خویش و به وحی خویش تعلیم نداده: «وَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا وَلَا تُخَاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ. و زير نظر ما و [به] وحى ما كشتى را بساز و در باره كسانى كه ستم كرده‏‌اند با من سخن مگوى چرا كه آنان غرق شدنى‏‌اند»  و داود را علم صناعت زره نیاموخته: «وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاكِرُونَ. و به [داوود] فن زره [سازى] آموختيم تا شما را از [خطرات] جنگتان حفظ كند پس آيا شما سپاسگزاريد»  و مگر در تأثیرات بنا و معماری بر جسم و جان با تأکید بر عواملی هم‌چون نور و هوا، ابدان یاران کهف را سیصد سال مصون از تلاشی و فساد قرار نداد: «وَتَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ تَزَاوَرُ عَنْ كَهْفِهِمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَإِذَا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ وَهُمْ فِي فَجْوَةٍ مِنْهُ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُرْشِدًا. و آفتاب را می‌بینی كه چون برمى‌آيد از غارشان به سمت راست مايل است و چون فرو مى‌شود از سمت چپ دامن برمى‏چيند در حالى كه آنان در جايى فراخ از آن [غار قرار گرفته] اند اين از نشانه‌هاى [قدرت] خداست‏. خدا هر كه را راهنمايى كند او راه‏يافته است و هر كه را بى‌راه گذارد هرگز براى او يارى راهبر نخواهى يافت».  از این‌گونه معانی در قرآن بسیار است. متتبعان و کاوشکرانی محقق و اندیشمند می‌خواهد که ورود به این دریا کنند و صید معانی.
محقق گرانمایه جناب آقای علی مختاریان در کتاب ارجمندی که پیش روی شماست با زحمت گرانقدر خویش واژگان و اصطلاحات معماری در قرآن را مورد تحقیق و پژوهش قرار داده‌اند و از این رو که کاملاً آشنای با فضای معماری هستند برای نخستین بار دانشنامه‌ای در باب اصطلاحات معماری در قرآن ارائه کرده‌اند. خداوند ایشان را مشمول رحمت خاصه خویش قرار داده و این اثر را برای استفاده علاقمندان به این حوزه مفید و مؤثر بگرداند. ان‌شاالله.