چاپ کتاب

عارف قزوینی از چشم انداز بی.اف اسکینر

روانشناسی رفتارگرایی بر پایة بررسی قوانین رفتاری قابل مشاهده شکل می­گیرد. انسان به عنوان یک ارگانیزم تجربه­گرا که استعدادهای بالقوه­ای برای هر رفتار دارد، در نظر گرفته می­شود و همة رفتارهای انسان همانند علم فیزیک و شیمی مورد بررسی قرار می­گیرند. اسکینر یکی از روان­شناسان رفتارگرا است که نظریة او مبنی بر تاثیر محیط بر فرد و تقویت آن توسط فرد به عنوان یک کنشگر در علم روان­شناسی نوین مطرح است.

اسکینر بر اساس آزمایش‌های خود و نظریات پاولف، واتسون و ثورندایک به این نتیجه رسید که همة رفتارها را می‌توان به وسیلة پیامدهای آن‌ها (تقویتی که به دنبال رفتار می‌آید) کنترل و پیش‌بینی کرد. در واقع وی معتقد بود که بیشتر رفتارهای اجتماعی انسان صرفاً در اثر تحریک محیط به وجود نمی‌آید. بلکه این رفتار‌ها، اول از جاندار سر می‌زند و درصورتی‌که محیط آن‌ها را تقویت کند، پابرجا می‌مانند. اسکینر این نظریة خود را یادگیری وسیله‌ای یا شرطی‌شدن عامل(کنش‌گر) نامیده است. از همین روی، اسکینر دو نوع تقویت­کنندة رفتاری را مورد ملاحظه قرار می­دهد: ۱. تقویت مثبت که در آن از طریق ارائة  یک محرک خوشایند، احتمال تکرار پاسخ افزایش می­یابد ۲. تقویت منفی که در آن از طریق حذف یک محرک ناخوشایند و آزاردهنده، احتمال تکرار پاسخ افزایش می­یابد.

اسکینر این نوع شرطی‌سازی را روشی می‌داند که در آن ایجاد تغییر در پیامدهای یک رفتار، میزان رویداد آن رفتار را تحت تأثیر قرار می‌دهد. شخصیت ازنظر اسکینر مجموعه‌ای از این رفتارهای کنش‌گر است. علت نام‌گذاری این نوع شرطی‌سازی به شرطی‌سازی عامل یا کنش‌گر این است که برخلاف نظریات پاولف و واتسون، در این نظریه جاندار موجودی فعال تلقی می‌شود که درعین‌حال که تحت کنترل محیط قرار می‌گیرد، خود نیز بر روی آن عمل می‌کند و آن را تحت کنترل درمی‌آورد.

اسکینر بر آزادی و شأن نیز به عنوان یک اصل مهم در زندگی انسان تاکید می­کند و یادآور می­شود که انسان همواره در محیط دچار جبر است و آزادی انجام هر کاری را ندارد. او مدعی است که انسان در طول تاریخ همیشه تحت کنترل عوامل اجتماعی و فیزیکی بوده است، اما شکل­های کنترل از زمانی به زمانی دیگر فرق می­کرده است. انسان‌ها گاه از راه تقویت مثبت به کار واداشته می‌شدند و گاه از طریق تقویت منفی و رفتار نامطلوب آن‌ها نیز به وسیلة روش­های تنبیهی سرکوب می­شده است. او می‌گوید درگذشته روش‌های کنترل منفی بوده‌اند، اما به علت مشکلاتی که این روش‌ها دارند، ازجمله فرار کردن شخص تحت کنترل از شخص و محیط کنترل‌کننده و حمله­ور شدن کنترل شونده به کنترل‌کننده، آن‌ها به‌تدریج جای خود را به روش­های کنترل مثبت داده‌اند.

عارف قزوینی از جمله شعرای دورة مشروطه است که به عنوان یک شاعر و متفکر در جریان اتفاقات این عصر حضور دارد و از نزدیک شاهد مرگ هم­رزمان خود و شکست­های متعدد آزادی­خواهان است و عمدة وقایع دوران مشروطه در اشعار خود بازتاب داده است. در میان تمام شاعران عصر مشروطه، عارف قزوینی چهرة برجسته­تری به لحاظ ارتباط بسیار عاطفی و تنگاتنگ او با مفهوم آزادی و وطن‌پرستی است. او تمام زندگی و هنر خود را وقف وطن نمود و به‌صورت بسیار مظلومانه‌ای زندگی کرد و از دنیا رفت. عوامل بسیاری وجود دارند که نشان می­دهند عارف قزوینی شخصیتی سرخورده و مأیوس دارد. عارف هیچ‌گاه در زندگی شخصی چنان‌که باید نتوانست موفقیتی داشته باشد. این شکست از همان شکست عشقی در دوران جوانی تا شکست مشروطه و کودتای رضاخان تا مرگ کلنل پسیان را که عارف سخت شیفتة او بود، شامل می­شود

در این پژوهش در صدد آن هستیم که علل سرخوردگی­های سیاسی-اجتماعی را در اشعار عارف با تکیه بر نظریات اسکینر آشکار سازیم تا به این سوال پاسخ دهیم که: کدامیک از جریانات سیاسی-اجتماعی دوران مشروطه، انعکاس موثرتری در اشعار عارف قزوینی داشته­اند؟